De Hagia Sophia of Aya Sophia (Grieks: Ἁγία Σοφία; “heilige wijsheid”, Turks: Ayasofya) is een voormalige kathedraal en moskee in de Turkse stad Istanboel. Tegenwoordig is het een museum. De Hagia Sophia bevindt zich in het oude stadscentrum op het Europese deel, vlakbij de Sultan Ahmetmoskee, de Hippodroom en het Sarnici-waterreservoir. De wijk waar de Hagia Sophia ligt heet Sultanahmet. De website Lonely Planet heeft een lijst samengesteld van de mooiste gebouwen ter wereld. De Ayasofya is ook aan de lijst toegevoegd, vanwege de geschiedenis van het gebouw en haar unieke architectonische kenmerken.

Geschiedenis

Het gebouw werd aanvankelijk opgetrokken als kathedraal van Constantinopel onder het Byzantijnse Rijk. Tien van de circa 18 meter hoge donkergroene pilaren zijn aan de Tempel van Artemis in Efeze onttrokken, die volledig afgebroken is nadat dit wereldwonder eerst nog zelf een tijd had dienst gedaan als kerk en gebruikt werd voor het aanvankelijk christelijk prestigieus kerkgebouw. Deze eerste kerk uit de 4e eeuw werd door brand verwoest, waarna onder keizer Justinianus I omstreeks 536 het huidige gebouw, centraalbouw in combinatie met axiaalbouw, werd geconstrueerd nadat hij daar in 532 de opdracht toe had gegeven. De architect was Anthemios van Tralles. Op 7 mei 558 stortte de koepel van de Hagia Sophia in, nadat zij het jaar ervoor getroffen was door een aardbeving.
Daarna is de koepel met iets kleinere diameter herbouwd. De diameter bedraagt 33 meter.

Vier zware bogen, die door contreforten of steunberen worden gesteund, dragen de gemetselde koepel. De druk van de koepel wordt door pendentiefs (hoekzwik) op de gehele boog overgebracht. Deze bouwwijze, een koepel op pendentiefs, is later vele malen herhaald.

De bouw was van grote betekenis voor de orthodoxe Kerk en het Byzantijnse Rijk en is het eerste voorbeeld van Byzantijnse architectuur. De Hagia Sophia was eeuwenlang de grootste kathedraal ter wereld. De kathedraal was zo rijk en kunstig versierd met iconen, dat keizer Justinianus zou hebben uitgeroepen “Salomo, ik heb je overtroffen!”

Na de verovering van Constantinopel door het Ottomaanse Rijk onder Mehmet II in 1453 werd de Hagia Sophia een moskee en ging Aya Sofia heten. Hiervoor werd het gebouw voorzien van minaretten en werd het kruis op de centrale koepel vervangen door een halve maan. Binnenin werden zes platen met de namen van Allah, Mohammed en de vier rechtgeleide kaliefen aangebracht. De Byzantijnse muurschilderingen en mozaïeken werden met een witte pleisterlaag bedekt.

In 1934 werd de moskee door Mustafa Kemal Atatürk tot een seculier gebouw gemaakt en werd het een museum. Oude mozaïeken werden opnieuw zichtbaar gemaakt.

In 1985 werd het gebouw door de UNESCO tot werelderfgoed verklaard, samen met andere gebouwen in Istanboel.

De Hagia Sophia is de basis geweest voor alle moskeeën die na de verovering van Constantinopel werden gebouwd in het Ottomaanse Rijk. Zo zijn de Turkse moskeeën in Nederland gebouwd naar het voorbeeld van de Hagia Sophia met de koepelvorm dominant aanwezig. Een goed voorbeeld is de Mevlana Moskee in Rotterdam en de gelijknamige in Konya, Turkije.